نتیجه سوء ظن به رزق خدا

اشاره:

نوشتار پیش رو، به صورت گزینشی به شرح احادیث شیعی می پردازد، بیشتر احادیث این مجموعه توسط مرجع عظام تقلید، آقا مجتبی تهرانی(سخنرانی معظم له در مسجد بازار تهران)، شرح و بسط یافته اند.

رُوِیَ عَن رَسوُل الله صلّی الله عَلیه وَآله و سَلَّم قال:

خِصلَتانِ لا تَجْتَمِعانِ فی مُؤمِنٍ اَلْبُخْلُ وَ سُوءُ الظَّنِّ بِالرِّزْقِ ¹

 ترجمه:

پیامبر اکرم«صلّی الله علیه و آله و سلَّم» فرمودند:

دو صفت است که در مؤمن جمع نمی‌شود؛ بخل و گمان بد به روزی.

شرح حدیث:

در گذشته روایتی را مطرح كردیم در باب اینكه انسان نباید نام مقدس خدا را با قسم خوردن برای امور دنیاییاش وسیله قرار بدهد. عرض كردم این اثر وضعی دارد. قسم راست هم اثر وضعی دارد. بركت را از انسان می‌گیرد.

 گاهی نه! از نظر درونی، انسان در ارتباط با امور دنیایی‌اش بعد هم نعوذ بالله در ارتباط با خدا این جور می‌شود. آن روایت از نظر ظاهری بود كه  از طریق نام خدا مرتّب قسم می‌خورد كه از این راه چیزی بدست آورد. از آن طرف عكسش، اگر بدست نیاورد را می‌خواهم بگویم. چون دوتاست؛ هم جنبه های مثبت و هم منفی. مثبتش آن بود كه گفتم. حالا می‌روم سراغ منفی‌اش.

در این روایت كه از پیغمبر اكرم هست، حضرت می فرماید كه دو خصلت هست كه هیچ وقت در مؤمن نمی‌آید و در او جمع نمی‌شود:

وَذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَن لَّا إِلَهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ الظَّالِمِينَ

و ذاالنون (يونس‏]) را (به ياد آور) در آن هنگام که خشمگين (از ميان قوم خود) رفت؛ و چنين مي‏پنداشت که ما بر او تنگ نخواهيم گرفت؛ (امّا موقعي که در کام نهنگ فرو رفت،) در آن ظلمتها(ي متراکم) صدا زد: (خداوندا!) جز تو معبودي نيست! منزّهي تو! من از ستمکاران بودم.  87الانبیاء

 این پیامبر عظیم الشان شروع دعای خویش را بعد از اعتراف به یگانگی خداوند، منزه دانستن او در گرفتار شدنش به این بلیه می داند. در ادامه نیز خداوند چنین ادبی را در خواندن خویش و اجابت دعای مومنین به عنوان الگویی فراگیر معرفی کرده و  به بندگانش یاد می دهد که اگر چنین خالصانه مرا بخوانید شمارا اجابت خواهم کرد.

فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَكَذَلِكَ نُنجِي الْمُؤْمِنِينَ

ما دعاي او را به اجابت رسانديم؛ و از آن اندوه نجاتش بخشيديم؛ و اين گونه مؤمنان را نجات مي‏دهيم!   88الانبیاء

چندنکته اساسی ومهم را می توان از این آیه سرمشق قرار داد.

اول اینکه حضرت یونس(ع) سرچشمه و ریشه گرفتاری را در خود و عمل خویش جستجو کرد و با کمال ادب دعای خویش را خاضعانه به درگاه الهی عرضه کرد. حال ببینیم که رفتار و ادب ما در برابر خداوند در چنین مواقعی چقدر با اولیای الهی فاصله دارد. شاید خیلی از اوقات که به مصیبتی گرفتار میشویم به جای تحلیل وضع موجود و اندکی تعمق و  تفکر فورا ناله مان به آسمان میرود که خدایا چرا با من این کار رو کردی ؟ یا خدایا از بین این همه آدم چرامن؟ در صورتی که اگر ما نیز به این معنا اعتقاد قلبی داشته باشیم که خداوند خیر مطلق است و در بدی ها و مصیبت هایی که به ما می رسد یا خود مقصریم و نتیجه عملمان جز این نیست و یا از سوی دیگر مردم دچار ازار و اذیت شده ایم؛ ما نیز رفتاری نورانی خواهیم داشت که سرمنشا خیر و برکت برایمان خواهد بود. 

نکته بعد اینکه قرآن در این آیه سه کلید استجابت دعا را به زیبا ترین شکلی بیان کرده است.اول اقرار به یگانگی خداوند و توحید، دوم تنزیه پروردگار و سوم اقرار به گناه در پیشگاه الهی. اینچنین است که خداوند الگویی را برای تمامی مومنان در طول تاریخ معرفی می فرماید و بیان میکند که هرکس با چنین حالی خداوند را بخواند سنت الهی است که پاسخش را دهد و از بلیه رهایش سازد و دعایش را به اجابت رساند.

چیستی تفسیر موضوعی و تفاوت آن با تفسیر قرآن به قرآن

موضوع تفسیر موضوعی می‌تواند درون‌متنی یا ذهنی و ماوراءالطبیعی و یا از موضوعات عالم واقع و متن زندگی انسان باشد.

چکیده

یکی از روش‌های تفسیر قرآن که در دهه‌های اخیر مورد توجه بیشتری نسبت به گذشته قرار گرفته است، تفسیر موضوعی است.

در این روش تفسیری موضوع می‌تواند بر اساس یکی از موضوعات: درون قرآنی، فراطبیعی و یا مرتبط با زندگی فردی و اجتماعی بشر انتخاب گردد.

تفاوت تفسیر موضوعی با تفسیر قرآن به قرآن در این است که مفسر در تفسیر قرآن به قرآن به دنبال تبیین و بازشناسی معنا و مفهوم واژه یا مدلول آیات است اما هدف تفسیر موضوعی دستیابی به پیام قرآن، بیان نکته‌ای از مفاد قرآن و یا استخراج نظریه و دیدگاه قرآن پیرامون موضوع موردنظر است.

طرح مسئله

امروزه مسلمانان بیش‌از هر زمان دیگری به تدوین دیدگاه‌های قرآنی و ارائه طرحی جامع از موضوعات و مسائلی که جامعه بشری با آن درگیر است، نیازمنداند؛ و ازآنجاکه قرآن با توجه به نیازها، شرایط و حوادث مختلف در طول 23 سال نازل شده است و بسیاری از آیات قرآن ناظر به سؤالات و مشکلات ویژه‌ای بوده‌‌‌ است، برای دستیابی به نظر قرآن درباره موضوعی خاص، نمی‌توان به پاره‌ای از آیات استناد کرد؛ بلکه باید به مجموعه‌ای از آیات توجه نمود؛ و تفسیر ترتیبی در این زمینه، نمی‌تواند نیاز جامعه را برطرف کند؛ چراکه این تفسیر به موضوعات، نگرشی پراکنده دارد. ازاین‌رو، تفسیر موضوعی به جهت بیان منسجم نظر قرآن درباره موضوعی خاص، حائز اهمیت است. بنابراین، پرسش اینجاست که با چه روش و رویکردی می‌توان به دیدگاه قرآن درخصوص موضوعی خاص دست یافت؟

پیشینه موضوع و مسئله

جوانه‌های تفسیر موضوعی قبل‌از هرچیز در خود قرآن دیده می‌شود، پیش‌زمینه‌هایی از قبیل تفسیر «آیات متشابه» با «آیات محکم». پس از قرآن کریم در کلمات معصومین نیز نمونه‌های فراوانی آمده که گردآوری آیات مربوط به یک موضوع، جمع‌بندی و روش استفاده از آن را به ما آموخته است. (صدر، 1421: 34؛ مجلسی، 1363: 74 / 92؛ ابن‌تیمیه، بی‌تا: 93)

اگرچه تفسیر موضوعی به‌صورت پراکنده بر محورهای موضوعات خاص، در کلمات علمای گذشته دیده می‌شود، هیچ‌کدام تفسیر موضوعی را در تمام محورها مطرح نکرده‌اند.

محمدباقر مجلسی را می‌توان از پیشگامان این موضوع دانست، چراکه وی در هریک از فصول بحار الأنوار، ضمن جمع‌آوری آیات مربوط به آن موضوع و بررسی کلی آنها، در بعضی موارد آرای مفسران را نقل کرده، به تبیین آیات می‌پردازد. (مکارم شیرازی، 1368: 1 / 27؛ سبحانی، 1360: 24)

از نمونه‌های دیگر تفسیر موضوعی در کلمات بزرگان پیشین، کتاب‌هایی است که تحت‌عنوان آیات‌ الاحکام نوشته شده‌ است. اولین کتابی که در این زمینه تألیف شده است، کتاب احکام القرآن از محمد بن صائب کلبی از یاران امام باقر× و امام صادق× است. (صدر، 1338: 321؛ کریمی، 1382: 99)

بعد از او گروه زیادی از بزرگان فقها و دانشمندان به تألیف کتاب‌هایی درباره آیات الاحکام پرداخته‌اند، که محدث تهرانی در کتاب الذریعه بالغ بر سی کتاب از این سلسله را نام ‌برده است، که مشهورترین آنها در میان علما و فقهای امروز، کتاب آیات الاحکام محقق اردبیلی، موسوم به زبدة البیان و آیات ‌الاحکام فاضل مقداد موسوم به کنز العرفان است. و نیز کتاب‌هایی همچون اعجاز قرآن از نظر علوم امروز که در آن آیاتی مربوط به اکتشافات علمی امروز است و جزء معجزات علمی قرآن شمرده می‌شود. (مکارم شیرازی، 1368: 1 / 29 ـ 25)

کتاب‌هایی درباره قصص انبیا نیز تألیف شده است که داستان‌های انبیا را با گردآوری آیات قرآن تشریح می‌کند.

در برخی از آثار تفسیری معاصر که در آن به روش ترتیبی به آیات قرآن نگریسته شده است، مباحث قرآنی مستقلی با روش موضوعی به‌چشم می‌خورد. المیزان و المنار دو نمونه بارز این‌ تفاسیرند.

حرکت موضوعی در بطن تفاسیر ترتیبی را باید نقطه عطف اقبال به تفسیر موضوعی دانست. امروزه دامنه این حرکت از قالب تفاسیر ترتیبی فراتر رفته و به‌طور مستقل نمایان شده است. تفاسیر ذیل را می‌توان در شمار تفاسیر موضوعی مستقل قرار داد:

1. من هدی القرآن از محمود شلتوت؛

2. سنت‌های تاریخ در قرآن از محمدباقر صدر؛

3. معارف قرآن از محمدتقی مصباح یزدی؛

4. پیام قرآن از ناصر مکارم شیرازی؛

5. منشور جاوید قرآن از جعفر سبحانی؛

6 . مفاهیم القرآن از جعفر سبحانی؛

7. تفسیر موضوعی قرآن از عبدالله جوادی آملی؛

8 . خاتمیت، شناخت، فطرت و مجلدات هفت‌گانه مقدمه‌ای بر جهان‌بینی توحیدی از مرتضی مطهری. (جلیلی، 1387: 30)

قرن 14 بستر رشد انديشه هاى نوين و حركتهاى جديد در روش و بينش دانشوران ومصلحان جوامع اسلامى است.
احساس شديد فرهيختگان وعالمان اسلامى نسبت به بايستگى دگرديسى فرهنگى و اجتماعى, و زدودن غبار ركود و عقب ماندگى علمى و عملى از چهره امّت اسلامى, فروزش فرخنده اى بود كه نمودهاى آن بيش از هر دوره ديگر در قرن 14 آشكار گرديد.
آنچه در پرتو اين احساس شكل گرفت, در دو منظر درخور مطالعه است:
الف. دگرگونى در فهم دينى و تفسير مفاهيم اخلاقى و اعتقادى
ب. دگرگونى در ساختار تنظيم و شيوه ارائه دريافتها و معارف دينى به جامعه.
حركت نخست, محتوايى و زيربنايى بوده و حركت دوّم, صورى و ساختارى و درخدمت شتاب بخشيدن به دگرگونى محتوايى و هموارساختن مسير آن.
نگاه جديد و برداشت نو از معارف دينى , خواه ناخواه نيازمند اتّخاذ زاويه اى جديد و شيوه اى نوين بود, چه اين كه روش ثابت و زاويه بسته نگاه, به طور معمول دستاوردهايى همسان و همانند را به همراه دارد. وآنان كه نگران بسته ذهنى, وكم انديشى, جزءنگرى, سطح پيمايى و فقر فهم دينى جامعه بودند, همپاى بررسى راههاى عملى براى گشودن آفاق گسترده پويايى و پيشرفت در برابر چشمان نگران نسل خويش, به جستار شيوه هايى پرداختند كه پاسخ گوى اين نياز باشد.
پرهيز از جزءنگرى و ساده انديشى, نگرشى جامع و چند بعدى را مى طلبد. اين آرمانى بود كه در گستردگى و فراگيرى تفسير موضوعى مى توانست تحقق يابد.
بدين گونه تفسير موضوعى بر شاخه هاى انديشه پويندگى و اصلاح جويى و تكامل طلبى عالمان دين در قرن چهارده, جوانه زد و به ثمر نشست.
برخى براين باورند كه نخستين نمودهاى اين روش جديد در (الأزهر) شكل گرفت, ولى آنچه ترديد ندارد اين است كه در مجموع محافل وجوامع پيشرو اسلامى, فصل رويش فرا رسيده بود و زمينه براى رشد نگرش همه سويه و سيستمى به دين ومعارف آسمانى قرآن, هموار مى شد واز اين روى در يك فضاى فرهنگى, بلكه در فضاهاى مختلف, تفسير موضوعى مورد توجه قرار گرفت و به رسميّت شناخته شد.

درميان مفسرانى كه به تفسير موضوعى اهتمام ورزيده اند, دو مبنا ديده مى شود: گروهى از مفسران از آغاز در پى عناوين و سرفصلهايى هستند كه در متن قرآن مطرح شده و بايستى با تلاش مفسر, آيات مرتبط با آن دريك سوره و يا دركلّ قرآن شناسايى شود ومورد سنجش قرار گيرد. براساس اين باور تعريفى كه از تفسيرموضوعى صورت مى گيرد اين خواهد بود: 2
(تفسير موضوعى دانشى است كه قضاياى قرآنى را كه هدف يكسانى دارند, به بحث مى گيرد, از راه گردآورى آيات پراكنده و وابسته به آن قضايا و مطالعه آنها به گونه خاص و براساس شرايط معين, به قصد فهم معانى آيات و شناخت عناصر قضايا و پيوند بين آنها.) 3
دسته ديگرى از مفسران تفسير موضوعى, بر اين باورند كه موضوع محورى را مى توان از مسائل عينى و نيازهاى فكرى و اجتماعى, خارج از متن قرآن برگرفت و در پهنه آيات وحى به بررسى شناختها و پيامهاى قرآن, پرداخت:
(بررسى موضوعى عبارت است ازطرح مسأله اى ازمسائل اعتقادى, اجتماعى يا مسائل مربوط به هستى كه در زندگى مطرح است وپرداختن به بررسى و ارزشيابى آن مسأله از ديدگاه قرآنى تا نقطه نظر و رهنمود قرآن در خصوص آن مسأله آشكار گردد.)
شهيد صدر دو تعبير در تعريف تفسير موضوعى دارد كه يكى ازآن دو, همسوست با مطلب مورد نظر. وى مى نويسد:
(نظرخواهى از قرآن, درباره يافته هاى بشرى, بيانى از تفسير موضوعى است.) 4
اين دو نگرش, در مواردى هم با يكديگر ناهمخوانى داشته اند, زيرا:
1. در بينش نخست, موضوعات قرآنى از قبل معين ومحدود است و مفسر هم موضوع را از قرآن مى گيرد وهم بررسى و ارزشيابى آن را در پرتو قرآن انجام مى دهد. ولى درنگاه دوم, قرآن ناظر بر مسائل فكرى زندگى است و براى هر مسأله اى رهنمودى دارد وبراين اساس, پا به پاى تجربه هاى بشرى به بازدهى و رهنمائيهايش ادامه مى دهد و مى تواند تا بى نهايت اظهار نظر كند. 5
2. گروه نخست مباحثى چون تفسير قرآن به قرآن و بحث جامع درباره ناسخ و منسوخهاى قرآن و يا بررسى مجازات قرآن را تفسير موضوعى مى داند. 6 ولى گروه دوم اين مباحث را پژوهشهاى تفسير يا قرآنى مى شمارند, امّا نام تفسير موضوعى بدان نمى دهند. 7

هرچند تفسير موضوعى در قرن چهارده به شكوفايى رسيد و آوازه يافت, ولى مى توان ريشه هاى آن را در تفسير معصومين(ع) رديابى كرد.
پى جويى ريشه هاى اين نگرش تفسيرى, مى تواند در اعتبار آن بيفزايد وبه آن پشتوانه شرعى و حجيّت ببخشد.
گروهى از قرآن پژوهان, با استفاده از مفهوم كلمه (مثانى) در آيه 23 سوره زمر (الله نزل احسن الحديث كتاباً متشابها مثانى) استفاده كرده اند كه: مثانى صفت قرآن است, يعنى بعضى از آيات قرآن بر بعض ديگر نظاره گرند و پاره اى پاره ديگر را روشن مى كنند. 8
بنابراين, تفسير موضوعى كه اساس آن بر جمع بين آيات و نتيجه گيرى ازآنهاست, تأييد قرآنى دارد. پيامبر(ص) مى فرمايد:
(القرآن يفسر بعضه بعضاً.) 9
پاره اى از قرآن, بخش ديگر آن را تفسير مى كند.
حضرت على(ع) فرموده است:
(ينطق بعضه ببعض.) 10
بعضى از آيات قرآن, در پرتو برخى ديگر از آيات لب مى گشايند و سخن مى گويند.
پيامبر اكرم(ص) در كار تفسير آيات, عملاً از نگرش موضوعى بهره جسته برخى آيات را در تبيين معناى برخى ديگر از آيات به كار گرفته است. 11
چنانكه على(ع) نيز در ثابت كردن اين واقعيت خارجى كه ممكن است فرزندى شش ماهه تولد يابد, ازكنار هم نهادن آيات و تفسيرموضوعى بهره جسته است. 12
شهيد صدر مى نويسد:
(شايد اين پرسش مطرح شود كه دست يافتن به ديدگاههاى زيربنايى و تئوريهاى اساسى قرآن چه ضرورتى دارد! در صورتى كه مى بينيم خود پيامبر(ص) اين ديدگاهها را به صورت يك سلسله تئوريهاى مشخص و كلى ابراز نكرده است.
حقيقت اين است كه پيامبر(ص) نظريات قرآن را ارائه مى داد, ولى از راه برابرساختن و عملى كردن آنها درميدان زندگى. وهر مسلمانى كه درآن فضا قرار مى گرفت, هرچند به گونه اجمال به آن نظريّات پى مى برد.) 13
دراين ميان هستند كسانى كه معتقدند براى نخستين بار عمروبن بحر جاحظ (م 255هـ) با اين روش قرآن را تفسير كرد و عناوينى چون: ( العذاب فى القرآن), (الملائكة فى القرآن) و… را به بحث گذاشت. 14 و بعضى هم عقيده دارند كه نخستين مفسير تفسير موضوعى قتادة بن دعامه (م: 118 هـ) است.
وبه طور كلى آنچه را كه تحت عنوان تفسير موضوعى در آثار قرآن پژوهان پيش از قرن چهارده نيز مى توان رد يابى كرد, در چهار نوع خلاصه مى شود:
1. تفسير قرآن به قرآن كه مفيدترين نوع تفسير موضوعى است.
2. تفسير آيات الاحكام.
3. تحقيقاتى كه تحت عنوان (الاشباه والنّظائر فى القرآن) انجام يافته است, به گونه اى كه يك واژه قرآنى در كلّ آيات, معنى شناسى مى شود. نخستين مفسرى كه به اين كار دست زد, مقاتل بن سليمان (ت 150 هـ) است.
4. جمع آورى آيات مربوط به يك موضوع ومطالعه آنها از قبيل آيات ناسخ و منسوخ و… 16
كارعملى تفسير موضوعى, يكى از مباحث نظرى و تئوريهاى بنيادى آن, ثابت كردن تناسب در قرآن است كه تئورى يك موضوع بودن قرآن و نيز يگانگى موضوع در سوره ها برآن استوار است و علماى قرن 14 نيز رابطه مستحكم بين تفسير موضوعى و دانش تناسب را مورد تأكيد قرار داده اند. 17
نخستين دانشمندى كه از علم تناسب سخن گفت, شيخ ابوبكر نيشابورى (م 324هـ) است وفخررازى.

به هرحال, درقرن 14 روش تفسيرى كه صدها سال بدان توجه لازم نشده بود, مفسران را به خود خواند.
آنچه حوزه هاى تفسيرى را آماده ساخت كه به اين روش روى آورند, عوامل و زمينه هاى چندى است كه به برخى از آنها, كه اهميت بيش ترى دارند, اشاره خواهيم داشت.
1. سبك ويژه قرآن در بيان تدريجى معارف
گروهى از مفسران وكارشناسان مباحث قرآنى براين نكته اصرار دارند كه قرآن هر موضوعى را به گونه پراكنده و در سوره هاى گوناگون و درهرجا, بعدى از ابعاد آن موضوع را بيان كرده است وهر موضوعى تنها با جمع آورى وجمع بندى تمام آيات مربوط به آن, به گونه كامل, درخور شناخت است. 18 واين نگاه جامع وجمع بندى آيات در زمينه يك موضوع قرآنى, خود شكلى از تفسيرموضوعى است.
2. رشد علوم بشرى
اگر چنين سبك تفسيرى درگذشته به گونه لازم رشد نيافته است, يكى از سببهاى آن نبود تخصصهاى لازم براى شكافتن مسائل علمى واجتماعى قرآن است… وبا فراهم شدن اين مهارتها, كار تفسيرموضوعى رونق گرفت وحقايقى از قرآن به دست آمد كه بر ذهن متفكران پيشين (به دليل دراختيار نداشتن راههاى جديد) نگذشته بود.
3. تلاش براى نماياندن ديدگاههاى علمى ـ اجتماعى اسلام
برخى محققان مسأله روآورى به تفسير موضوعى را نتيجه اهتمام مصلحان به رويارويى با فرهنگ مهاجم استعمار دانسته ومى گويند:
(اين تهاجم دانشمندان دينى را بر آن داشت كه ديدگاههاى علمى واجتماعى اسلام را درمتون دينى به مطالعه گرفته و مسأله همخوانى ديدگاههاى قرآن را با تمدّن وعلم, به اثبات رسانند و رهنمودها و ديدگاههاى اسلامى ـ قرآنى را براى حلّ مشكلات زندگى در عصر حاضر, آشكار سازند.) 20
4. ردّ اتّهام مستشرقان
گروهى از خاورشناسان قرآن را دربردارنده مطالب پراكنده و بدون يگانگى در موضوع و نظم و پيوند دانسته اند. 21 در برابر چنين اتهامى دانشمندان مسلمان در صدد برآمدند كه تفسير قرآن را به گونه موضوعى مورد بررسى قرار دهند. 22
5. پيشرفت تكنيك و امكانات تحقيق
برآورده ساختن پيش نيازهاى علمى و مطالعات تفسيرموضوعى نياز به معجمهاى دقيق و جامعى دارد كه بتوان هرآيه را به آسانى در ارتباط با آيات ديگر مورد مطالعه قرار داد واين ابزار و زمينه ها در قرون اخير بيش از گذشته فراهم آمده بود. 23

« آنـان كـه عـرش را حـمـل مـى كـنند و آنان كه پيرامون عرشهستند پروردگار خود را حمد و تـسـبـيـح مـى گـويند و به او ايمان دارند و براىكسانى كه ايمان آورده اند استغفار مى كنند كه اى پروردگار ما سعه رحمت و علم تو همهچيز را فرا گرفته پس كسانى را كه توبه كردند و راه تو را پيروى نمودند بيامرز و ازعذاب جهنم حفظ فرما.»                سوره مومن(غافر) آیه 7

دو نكتهكه از دعاى ملائكه استفاده مى شود

 و ازايـن آيـه كـه مـشـتـمـل بـر دعـاى مـلائكه و درخواست ايشان براى مؤ منين است دونكته استفاده مى شود:

اول ، رعـايـت ادبـى اسـت كـه مـلائكـه در دعـاى خـودكـرده انـد و قـبـل از درخـواسـت حـاجـت ، خـداى عـزيـز را حمد و ثنا گفته اند وعلاوه بر اين ، از اسماى حسناى او اسمايى را كه مناسب با درخواستشان بوده شفيع قرارداده اند.دوم ايـنكه ، درخواست آمرزش را قبل از درخواست بهشت كرده اند و اينمعنا يعنى ذكر آمرزش قـبـل از ذكـر بـهـشـت، در كـلام خـداى تـعالى هر جا كه با همآمده اند مكرر آمده . و همين هم با عـقـل مـوافـق اسـت ، بـراى ايـنـكـه بـه دسـتآمـدن اسـتـعـداد بـراى درك هـر نـعـمـتـى ، بـا زوال [از بین رفتن] موانع تامين مى شود، يعنىاول بايد موانع برطرف گردد، بعد نعمت به دست آيد.

منبع:تفسير الميزان جلد 17 -  علامه طباطباييرحمه الله عليه

...و لا تتبعوا خطوات الشيطان انه لكم عدو مبين      آیه 168  سوره بقره

...و از گام های [وسوسه انگیز] شیطان پیروی مکنید، به راستی او دشمن آشکار شماست.

سياست گام به گام

جمله «خطواتشيطان»(گام هاي شيطان)به یك مسئله دقيق تربيتي اشاره داردو آن اين كه،انحراف ها و تبه كارها، بيشتر بطور تدريجي در انسان نفوذ مي كند،نه به صورت دفعي و فوري؛ مثلاً براي آلوده شدن به مواد مخدر و قمار و شراب،معمولاًمراحلي وجود دارد:نخست تماشاچي يكي از صحنه ها است و انجام آن كار را ساده مي شمارد.گام دوم، شركت تفريحيدر قمار(بدون برد و باخت)،يا استفاده از مواد مخدر براي رفع خستگي،يا درمان بيماري و مانند آن است.گام سوم،استفاده از اين مواد به مقدار كم و به قصد ترك آن است.           

و يطعمون الطعام على حبه مسكينا و يتيما و اسيرا    سوره انسان آیه 8

و بر دوستى خدا به فقير و اسير و طفل يتيم طعام مى دهند      

              .

روايتى راجع به نزول سوره هل اتى(انسان، دهر) در شان اميرالمؤمنين وفاطمه)عليهماالسّلام( [و اهل بیت]

این روایت به طرق و شکل های مختلف از اهل سنت و تشیع که در شان اهل بیت نازل شده، بیان شده است.
و در تفسير كشاف است كه از ابن عباس روايت آمده كه حسن وحسين بيمار شدند، و رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) با جمعى از صحابه ازايشان عيادت كرد، مردم به على (عليه السلام ) گفتند چه خوب است براى بهبودى فرزندت - فرزندانت - نذرى كنى ، على و فاطمه ، و فضه كنيز آن دو نذر كردند كه اگر كودكانبهبودى يافتند سه روز روزه بدارند، بچه ها بهبودى يافتند، و اثرى از آن كسالت باقىنماند.

بعد از بهبودى كودكان ، على از شمعون خيبرى يهودى سه من قرص جو قرض كرد،و فاطمه يك من آن را دستاس [آسیاب دستی] ، و سپس خمير كرد، و پنج قرص نان به عدد افراد خانوادهپخت ، و سهم هر كسى را جلوش گذاشت تا افطار كنند، در همين بين سائلى (به در خانهآمده ) گفت: سلام بر شما اهل بيت محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلم )، من مسكينى ازمساكين مسلمينم ، مرا طعام دهيد كه خدا شما را از مائده هاى بهشتى طعام دهد، خاندانپيامبر آن سائل را بر خود مقدم شمرده ، افطار خود را به او دادند، و آن شب را جز آبچيزى نخوردند، و شكم گرسنه دوباره نيت روزه كردند، هنگام افطار روز دوم طعام را پيشروى خود نهادند تا افطار كنند، يتيمى بر در سراى ايستاد، آن شب هم يتيم را بر خودمقدم و در شب سوم اسيرى آمد، و همان عمل را با او كردند.

صبح روز چهارم كه شدعلى دست حسن و حسين را گرفت ، و نزد رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) آمدند،پيامبر اكرم وقتى بچه ها را ديد كه چون جوجه ضعيف از شدت گرسنگى مى لرزند، فرمود: چقدر بر من دشوار مى آيد كه من شما را به چنين حالى ببينم ، آنگاه با على و كودكانبه طرف فاطمه رفت ، و او را در محراب خود يافت ، و ديد كه شكمش از گرسنگى به دندههاى پشت چسبيده (در نسخه اى ديگر آمده كه شكمش به پشتش چسبيده )، و چشمهايش گودافتاده از مشاهده اين حال ناراحت شد، در همين بين جبرئيل نازل شد، و عرضه داشت:اين سوره را بگير، خدا تو را در داشتن چنين اهل بيتى تهنيت مى گويد، آنگاه سوره راقرائت كرد.

مؤ لف : نمى توان گفت از سوره مورد بحث تنها آيه مذكور در حق آن دو بزرگوار نازلشده ، زيرا آيات قبل و بعد آن نيز از نظر سياق متصل به آن هستند.

و يطعمون الطعام على حبه مسكينا و يتيما و اسيرا    سوره انسان آیه 8

و بر دوستى خدا به فقير و اسير و طفل يتيم طعام مى دهند      

              .

روايتى راجع به نزول سوره هل اتى(انسان، دهر) در شان اميرالمؤمنين وفاطمه)عليهماالسّلام( [و اهل بیت]

این روایت به طرق و شکل های مختلف از اهل سنت و تشیع که در شان اهل بیت نازل شده، بیان شده است.
و در تفسير كشاف است كه از ابن عباس روايت آمده كه حسن وحسين بيمار شدند، و رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) با جمعى از صحابه ازايشان عيادت كرد، مردم به على (عليه السلام ) گفتند چه خوب است براى بهبودى فرزندت - فرزندانت - نذرى كنى ، على و فاطمه ، و فضه كنيز آن دو نذر كردند كه اگر كودكانبهبودى يافتند سه روز روزه بدارند، بچه ها بهبودى يافتند، و اثرى از آن كسالت باقىنماند.

بعد از بهبودى كودكان ، على از شمعون خيبرى يهودى سه من قرص جو قرض كرد،و فاطمه يك من آن را دستاس [آسیاب دستی] ، و سپس خمير كرد، و پنج قرص نان به عدد افراد خانوادهپخت ، و سهم هر كسى را جلوش گذاشت تا افطار كنند، در همين بين سائلى (به در خانهآمده ) گفت: سلام بر شما اهل بيت محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلم )، من مسكينى ازمساكين مسلمينم ، مرا طعام دهيد كه خدا شما را از مائده هاى بهشتى طعام دهد، خاندانپيامبر آن سائل را بر خود مقدم شمرده ، افطار خود را به او دادند، و آن شب را جز آبچيزى نخوردند، و شكم گرسنه دوباره نيت روزه كردند، هنگام افطار روز دوم طعام را پيشروى خود نهادند تا افطار كنند، يتيمى بر در سراى ايستاد، آن شب هم يتيم را بر خودمقدم و در شب سوم اسيرى آمد، و همان عمل را با او كردند.

صبح روز چهارم كه شدعلى دست حسن و حسين را گرفت ، و نزد رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) آمدند،پيامبر اكرم وقتى بچه ها را ديد كه چون جوجه ضعيف از شدت گرسنگى مى لرزند، فرمود: چقدر بر من دشوار مى آيد كه من شما را به چنين حالى ببينم ، آنگاه با على و كودكانبه طرف فاطمه رفت ، و او را در محراب خود يافت ، و ديد كه شكمش از گرسنگى به دندههاى پشت چسبيده (در نسخه اى ديگر آمده كه شكمش به پشتش چسبيده )، و چشمهايش گودافتاده از مشاهده اين حال ناراحت شد، در همين بين جبرئيل نازل شد، و عرضه داشت:اين سوره را بگير، خدا تو را در داشتن چنين اهل بيتى تهنيت مى گويد، آنگاه سوره راقرائت كرد.

مؤ لف : نمى توان گفت از سوره مورد بحث تنها آيه مذكور در حق آن دو بزرگوار نازلشده ، زيرا آيات قبل و بعد آن نيز از نظر سياق متصل به آن هستند.

منبع: تفسير الميزان جلد 20    نام نويسنده : علامه محمد حسین طباطبايي